Halk Oyunlarının Karakteristik Özellikleri
 
Halk oyunlarının geleneksel yapı kurgusu içerisinde, fiziksel aktivite niteliğinde hareket ve müzik, bir bütünlüğü oluşturmaktadır. Halk oyunlarının hareket dizileri, fiziksel aktivite açısından geleneğe bağlı belli bir yapıya sahip vücut devinimlerini ve ayak hareketlerini içermektedir. Kişisel bazda ayak sayısı üzerine kurulan ve vücut devinimleriyle de desteklenen bu temel kurgulara figür ve adım adı verilir. Adım ve figürlerden oyun kompleksine yükselen hareket serileri, geleneksel sahne kurgularıyla da tabii olarak şekillendirilince, görsel anlamda bir sahne sanatı ortaya çıkar. Hareket serilerinin şekillenmesinde elbette ki sahne kurguları ya da kurgusal çizgiler adı verilen biçim örgülerinin büyük bir önemi vardır. Halk oyunlarının karakteristik özelliklerini ele alırken konuya adım, sahne kurguları ve anonim karakterli halk müziği açısından yaklaşılmalıdır.

 KARAKTERİSTİK ÖZELLİKLERİN ÜÇ BOYUTU

Halk oyunlarımıza, gerek oyuncu açısından, kişisel bazda bakıldığında, gerekse grup açısından bakıldığında ve yine, tip, yöre ve tür olarak ele alındığında oyunları karakterize eden, vurgulayan, tanımlamasını sağlayan ve tanımlayan belli niteliklerin var olduğu görülmektedir. En küçük biriminden en geniş yapılanmalara kadar sınıflayarak belirlemeler yapılmasını sağlayan bu unsurları şöyle sıralaya biliriz:

1-Tavır

2-Üslup( stil )

3-Tarz

 1-TAVIR: Oyuncu açısından,kişisel bazda, anlam taşımakta olup; geleneğin göze çarpan küçük parçasının vurgularıdır. Oyun kurgusu içinde ele alındığında tavır, motifle ve onun uygulamadaki özellikleriyle ilgilidir.

Motifin üç boyutu, yani adımın seriliği, yüksekliği, derinliği, yönü ile ritim ve tempo hareket ölçüsünde tavıra açıklık getirirken, bu hareket formlarıyla ilgili vücut devinimleri de tavrı tamamlayıcı, tanıtıcı ve vurgulayıcı simgelerdir. Geleneksel yapıda, söz konusu hareket ve devinimlerin ulaştığı limit ölçülerle ilgili genel kabuller bulunmaktadır.

Aynı yörede birden çok tavır olabilir. Aynı taşıyıcı ve fonksiyonel adımı kullanan, aynı motiflere sahip aynı ritm ve tempoda sürdürülen, benzer ya da ortak devinimlere sahip oyunlar aynı tavrın kapsamı içindedir.

 2-ÜSLUP(stil): Üslup, aynı tür içerisinde yer alan yörelerin, yapısal ve biçimsel kurgu yönünden oynanılan oyunlarda birbirinden farklı olarak geliştirdikleri, grup ya da ekip bazında anlam taşıyan farklılaşmaları ifade eder. Farklılaşmalar özellikle taşıyıcı ve fonksiyonel adım yönündedir. Yine hareket yönü,figür periyodunun uzunluğu ve kısalığı, bölüm kullanılıp kullanılmaması, fonksiyonel parçaların farklı kullanılması, aynı tür içinde yer alan yörelerin üslup yönünden farklılaşmasına kaynaklık etmiştir.

Yine üsluplaşma da vurgulanması gereken bir nokta da, aynı tür içinde yer alan yöre oyunlarından,farklı ayak özelliğine sahip olan oyunların folklorlaşma sürecinde çeşitlemelerini arttırırken, ortak özellik taşıyan oyunların aynı gelişimi göstermemesi,böylece farklı tavrın gelişip genişleyerek üsluplaşma noktasına ulaşmasıyla yöreye hakimiyeti farklılaşmayı temin etmesidir.

 3-TARZ: Türe hakim olan nitelik ve kurgulara tarz denir.Tarzı niteleyen en belirgin karakteristik özellik, oyunun bağlı ya da bağsız oynanması ile ilgilidir. Oyunun biçimsel kurgusunda, hareketin yönünde, hareketin akışında, adımların işlekliğinde belirleyici rolü, bağlı yada bağsız olarak icra edilmesini sağlar. Yine oyuncuların dizilişi ve aralarındaki mesafe tarzı belirleyicidir.

Türk halk oyunları oynanış formu bakımından dört ana temele dayanır;

1-daire biçiminde 2- yarım ay veya yarım yay biçiminde, 3- düz sıra biçiminde 4- karşılıklı iki düz sıra biçimindedir.

Bu dizilerin başında topluluğu idare eden bir kişi bulunur. Bu Türk Halk oyunlarının önemli bir karakteristiğidir. Bu topluluğun başında bulunan kişiye çeşitli yörelerimizde değişik isimler verilmektedir. Erzurum, Bayburt, Ağrı, Kars ve Erzincan gibi illerimizde Barbaşı, Ankaradan itibaren doğu ve güney doğu Anadolu bölgemizde bulunan illerimizde ise halay başı, Gövenk Başı veya Baş Çeken denir. Karadeniz bölgemizde ise Horon Başı denir. Ege bölgemizde ve trakya bölgesinde ise toplu oynanan oyunlarda topluluğu idare eden kişiye efe denir.Türk Halk Oyunlarında topluluğun başında bulunan bu kişiler çok önemlidir. Bu oyunlarız idare eden kişiler olmadığı takdirde oyun disipline edilemez, bu ekip başı olan kişiler yetenekli, yörenin müziğini ve oyunlarını iyi bilmesi gerekir. Bu ekip başları özellikle doğu ve güneydoğu anadolu bölgesinde dizinin başından ayrılarak kendini topluma beğendirmek sevgilisine maharetini göstermek, ustalığını göstermek için kendine özgü doğaçlama figürler yapar. Dizideki diğer kişiler ise bir figürle oyunu devam ettirirler.

İşte bu ekip başının figürlerini gören diğer oyuncularda bunu taklit etmeye çalışırlar ve başka bir ortamda kendilerini dizinin başına geçtiklerinde yani ekip başı olduklarında öğrendikleri hareketleri yapmaya gayret ederler, işte bu nedenle oyunlar doğal ortamında değişmeye ve figür bakımından zenginleşmeye neden olur. Topluluk haricinde solo tabir ettiğimiz oyunlarda ise özellikle Ege bölgesinde oynanan zeybek oyunlarında oynayan kişi temel figürlerin haricinde doğaçlama figürler yaparak oyunları zenginleştirirler. Türk Halk Oyunlarının bir özelliği de dizi başında bulunan ekip başının elinde mutlaka bir mendil bulunur. Bu mendil çeşitli renklerden oluşabilir. Dizinin başında bulunan kişilere bir ad verildiği gibi sondaki kişilere de Pöçük veya son adam gibi ad verilir ve onlarda da mendil bulunur.

Türk Halk Oyunlarının bir oyun oynama geleneğinin olduğunu söyleyebiliriz. Bu gelenekler içerisinde ayrıca herhangi bir müzik aleti olmadan oyun oynandığı gibi (Türkülü oyunlar) çalgı eşliğinde oyunlar oynanır.

Türk Halk Oyunları konusu ve oynanış biçimi itibari ile çok çeşitli oludğunu görürüz. Konularına göre Türk Halk Oyunlarını şöyle sıralayabiliriz. İnsan tabiat ilişkisini konu alan oyunlar, yağmur (Yağmur yağdı zeybeği-Aydın) sis (Sis dağı -Giresun) Akarsuyu konu alan oyunlar (Coşkun Çoruh - Artvin) yer adlarından konusunu alan oyunlar, (Hasan dağı - Adana, Gaziantep, Ankara Zeybeği - Ankara) Bitkileri konu alan halk oyunları, (İğde dalları - Afyon Kavak - Erzurum) rakam¬ları konu alan halk oyunları (Tek ayak, üçayak, Beş ayak - Diyarbakır, Adıyaman, Amasya ondörtlü - Artvin - Kars, dokuzlu - Van, Gaziantep gibi) insan hayvan ilişkilerini konu alan halk oyunları (kartal - Bingöl, Tavuk - Bayburt, Örndek -Bolu, Keklik - Silifke gibi) Toplumsal olayları konu alan halk oyunları; kavgayı konu alan oyunlar (Harkuşla - Bitlis, Bıçak horonu - Trabzon) savaşı konu alan oyunlar (Kılıç kalkan - Bursa) aşkı ve sevgiyi konu alan oyunlar (Sarı çiçek - Artvin) kızla erkeğin birbirine kur yapmasını konu alan oyunlar (Dillala - Çorum) Askere uğurlamayı konu alan oyunlar (Çorum Halayı - Çorum) tarımsal ve rençberliği konu alan oyunlar, ekin biçimini konu alan oyunlar (Gaiuç - Adıyaman) ürünün zarar görmesini konu alan oyunlar (Kımıl - Urfa, Çekirge - Çorum) meslekleri konu alan oyunlar (Değirmenci - Manisa, Kastamonu) çobanlarla ilgili oyunlar (Çoban Ali - Ağrı Çoban Kahramanmaraş) kadınların yapmış olduğu günlük işleri taklit ederek erkeklerin oynadığı oyunlar, ekmek yapımı inek sağılması gibi teşbih edilen oyunlar. Bir iş üretimi ile ilgili oyunlar ip eğirme gibi (Teşi - Diyarbakır - Artvin) hamamda yıkanma ile ilgili oyunları sıralamak mümkündür.

Kaynak : Ahmet Çakır - Tozlu Adımlar (Türk Halk Oyunları - Makaleler - İncelemeler) 2009